Trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số sâu rộng, xã hội Việt Nam chứng kiến nhiều thành tựu ấn tượng về kinh tế - văn hóa - xã hội. Song bên cạnh đó, không gian mạng và đời sống thực cũng đang xuất hiện không ít biểu hiện lệch lạc, lệch chuẩn: từ ngôn ngữ tục tĩu, bất chấp đạo đức, đến thóa mạ, xúc phạm nhân phẩm; từ cổ súy lối sống thực dụng, vô cảm, đến lan truyền thông tin sai sự thật, bóp méo lịch sử. Những hiện tượng này không chỉ làm xói mòn giá trị văn hóa, đạo đức dân tộc, mà còn đe dọa sự phát triển bền vững của cộng đồng. Việc nhận diện và phê phán nghiêm túc các biểu hiện lệch lạc là yêu cầu cấp bách, góp phần củng cố niềm tin, giữ gìn chuẩn mực xã hội và xây dựng môi trường mạng lành mạnh.
Những biểu hiện lệch lạc, "lệch chuẩn" trong xã hội và không gian mạng
Thực trạng biểu hiện lệch lạc, lệch chuẩn hiện nay thể hiện ở khía cạnh ngôn ngữ thô tục, bạo lực: trên mạng xã hội, nhiều người dùng tự do đăng tải bình luận chửi bới, lăng mạ cá nhân hay tập thể với từ ngữ thô tục, gây tổn thương và tạo không khí độc hại. Trong đời thực, tục tĩu cũng len lỏi qua lời thoại trên ti vi, phim ảnh, thậm chí xuất hiện nơi công cộng, làm giảm sút thẩm mỹ và văn hóa giao tiếp.
Có thể nói, không gian mạng trở thành nền tảng chủ yếu cho việc lan truyền thông tin, nhưng đi kèm với đó là tình trạng lợi dụng để phát tán thông tin sai lệch, tin đồn thất thiệt gây hoang mang dư luận. Nhiều tổ chức, cá nhân đã cố tình đánh lừa dư luận bằng cách tạo ra những nội dung xuyên tạc, chống phá nhà nước và chế độ, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự ổn định xã hội. Những thông tin sai lệch, tin vịt (fake news) như tin giả về dịch bệnh, thiên tai, chính sách… lan truyền nhanh chóng, tạo hoang mang dư luận, gây cản trở công tác phòng chống dịch, quản lý xã hội. Một số thế lực xấu lợi dụng mạng xã hội để bóp méo lịch sử, xuyên tạc chủ trương đường lối của Đảng, bôi nhọ lãnh đạo, gieo rắc tâm lý hoài nghi, mất niềm tin vào chế độ.
Hiện nay xuất hiện sự cổ súy cho lối sống thực dụng, “câu view” vô lương tập trung vào trào lưu phô trương sự giàu có, khoe của, khoe thân trên mạng xã hội khiến nhiều bạn trẻ chạy theo hào nhoáng, coi trọng vẻ bề ngoài hơn giá trị nội tâm. Các clip “sốc”, “giật gân”, thậm chí vi phạm pháp luật, đạo đức được sản xuất hàng loạt để thu hút tương tác, bất chấp hậu quả đối với người xem và xã hội nhằm thu lại lợi nhuận.
Bên cạnh đó cũng xuất hiện sự phân biệt đối xử, kích động thù hận: nhiều bài đăng, bình luận chứa nội dung kỳ thị tôn giáo, dân tộc, giới tính, khuynh hướng tình dục… khiến cộng đồng bị chia rẽ, gia tăng bất ổn xã hội. Trên mạng, những “hội nhóm thù hận” (hate groups) xuất hiện công khai, kêu gọi bạo lực, bôi nhọ danh dự cá nhân, tập thể.
Những biểu hiện lệch lạc, "lệch chuẩn" không chỉ gây ra những hậu quả nghiêm trọng về nhận thức xã hội mà còn ảnh hưởng đến đạo đức, lối sống của giới trẻ. Việc dễ dàng tiếp cận với những nội dung độc hại làm gia tăng nguy cơ bạo lực, tội phạm trẻ vị thành niên. Ngoài ra, việc lợi dụng mạng xã hội để lan truyền thông tin sai lệch, chống phá nhà nước gây mất đoàn kết dân tộc, gây nhiều bất ổn trong xã hội. Đặc biệt, trẻ em và thanh thiếu niên là những đối tượng dễ bị tác động nhất. Việc tiếp xúc thường xuyên với những nội dung độc hại có thể ảnh hưởng đến tâm lý, hành vi, thậm chí gây ra các vấn đề nghiêm trọng về sức khỏe tinh thần như trầm cảm, lo âu. Mặt khác, những quan điểm sai lệch về văn hóa, đạo đức có thể làm phai mờ giá trị truyền thống, tác động tiêu cực đến sự phát triển của thế hệ trẻ.
Nguyên nhân gây ra biểu hiện lệch lạc:
Do thiếu ý thức và kỹ năng truyền thông số: nhiều người dùng mạng xã hội chưa được trang bị kiến thức về kiểm chứng thông tin, văn hóa ứng xử số, dẫn đến dễ bị lôi kéo tham gia chia sẻ nội dung phản cảm, sai lệch;
Do áp lực lợi ích kinh tế, cạnh tranh “câu view”: các nền tảng, kênh truyền thông chạy đua về số lượng tương tác, bất chấp chất lượng nội dung, tạo động lực sản xuất nội dung giật gân, gây sốc;
Do hạn chế trong quản lý và chế tài: hệ thống luật pháp, quy định về không gian mạng và truyền thông còn chậm được hoàn thiện. Việc xử lý, gỡ bỏ nội dung xấu, khởi kiện vi phạm bản quyền, nhân phẩm chưa đủ mạnh;
Do thiếu vắng văn hoá đọc – viết, giáo dục nhân cách: Người trẻ dành nhiều thời gian cho mạng xã hội, ít quan tâm đến việc hình thành nhân cách, bản lĩnh sống, khiến dễ sa vào lối sống thực dụng, vội vàng, thiếu tỉnh táo.
Vậy giải pháp nào để khắc phục?
Môt là tăng cường giáo dục văn hóa – đạo đức số: đưa nội dung hướng dẫn kiểm chứng thông tin, ứng xử văn minh ở trường học và cộng đồng. Khuyến khích ý thức chịu trách nhiệm trước mỗi bình luận, bài viết công khai.
Xây dựng và triển khai bộ tài liệu môn “Văn hoá số và đạo đức công dân mạng” từ cấp trung học cơ sở đến đại học.
Kết hợp bài giảng lý thuyết với các tình huống thực tế, trò chơi tương tác, phân tích các case study về tin giả, ngôn ngữ thô tục, bắt nạt mạng (“cyberbullying”).
Tổ chức chuyên đề ngoại khóa & chiến dịch truyền thông cộng đồng: tổ chức các tọa đàm, diễn đàn, khóa tập huấn về “Cách nhận diện, kiểm chứng thông tin” cho giáo viên, phụ huynh và học sinh. Triển khai chiến dịch trên mạng xã hội với hashtag gắn kết #ỨngXửVănMinh, #KhôngLanTruyềnTinGiả, kêu gọi lan toả thông điệp tích cực.
Bồi dưỡng kỹ năng phê phán, tư duy phản biện: đưa phương pháp “Học bằng câu hỏi” (Socratic method) vào giảng dạy: hướng dẫn học sinh đặt câu hỏi về nguồn tin, tác động, động cơ… trước khi chia sẻ. Tổ chức các cuộc thi “Phản biện trực tuyến” (online debate) để rèn luyện khả năng lý luận, tư duy tỉnh táo.
Hai là hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao hiệu lực quản lý
Cập nhật, bổ sung các quy định về vi phạm trên không gian mạng: rà soát, sửa đổi Luật An ninh mạng, Luật Báo chí, Nghị định xử phạt vi phạm hành chính để tăng khung phạt với hành vi phát tán nội dung sai sự thật, khiêu dâm, bạo lực, thù hận. Xây dựng cơ chế “phát hiện – cảnh báo – gỡ bỏ” nhanh, phối hợp chặt chẽ giữa Bộ Thông tin & Truyền thông, Cục An toàn thông tin, nhà mạng và nền tảng quốc tế (Facebook, YouTube, TikTok).
Thắt chặt trách nhiệm của các tổ chức, cá nhân quản trị nội dung: buộc các nền tảng mạng xã hội thiết lập bộ phận kiểm duyệt nội dung (Content Moderation) tại Việt Nam, chịu trách nhiệm về tốc độ gỡ bỏ. Áp dụng cơ chế “đình bản tạm thời” (temporary suspension) tài khoản vi phạm nhiều lần, đồng thời công khai các trường hợp xử lý để mang tính răn đe.
Xây dựng hệ thống cảnh báo, giám sát sớm: ứng dụng trí tuệ nhân tạo, machine learning để phát hiện nhanh các luồng tin giật gân, tin giả có xu hướng lan truyền.
Thiết lập “đường dây nóng” (hotline) và cổng thông tin tiếp nhận phản ánh của người dân về nội dung vi phạm.
Bà là nâng cao chất lượng và sức mạnh của truyền thông chính thống
Đa dạng hóa hình thức tiếp cận: kết hợp báo in, báo điện tử, radio, truyền hình, video clip ngắn (short-form video), podcast, livestream để tiếp cận mọi nhóm đối tượng, đặc biệt là thanh thiếu niên. Dùng ngôn ngữ sinh động, gần gũi, kể chuyện (storytelling) để truyền tải các thông điệp về chuẩn mực ứng xử, tinh thần đoàn kết và trách nhiệm xã hội.
Thúc đẩy báo chí điều tra, phản bác kịp thời: hỗ trợ các cơ quan báo chí, tạp chí chuyên đề thực hiện loạt bài điều tra, phóng sự phản ánh hậu quả của tin giả, trào lưu lệch chuẩn. Mở chuyên mục “Giải mã tin giả” hợp tác với các tổ chức quốc tế để xác minh và bác bỏ thông tin sai sự thật.
Liên kết giữa truyền thông chính thống và cộng đồng: tuyển chọn và đào tạo nhóm “tuyên truyền viên số” (digital advocates) trong đoàn thanh niên, hội phụ nữ, hội sinh viên, để họ trở thành “đại sứ” cổ vũ hành vi tích cực. Tổ chức các chương trình “Chia sẻ truyền thông từ cơ sở” nơi người dân trực tiếp kể câu chuyện phản cảm từng gặp và bài học kinh nghiệm.
Bốn là phát huy vai trò chủ động, tự điều chỉnh của người dùng
Xây dựng “hệ miễn dịch” thông tin cá nhân: khuyến khích mỗi người dùng mạng xã hội xác lập “quy tắc 3 phút”: trước khi chia sẻ “thông tin đáng ngờ”, hãy kiểm tra nguồn, xem xét tính hợp lý và đặt câu hỏi “Ai được lợi?”; hướng dẫn cách sử dụng các công cụ fact-checking (Google Fact Check Explorer, Facebook’s Third-Party Fact-Checking).
Tự giác báo cáo và phản đối nội dung xấu: mọi người dân tham gia report (báo cáo) nhanh đối với bình luận, bài viết vi phạm chuẩn mực; chia sẻ hướng dẫn report cho bạn bè, người thân; 1uyên góp ý tưởng cho các chiến dịch “tẩy chay nội dung xấu”, tạo áp lực cộng đồng để các nền tảng buộc phải hành động.
Xây dựng phong trào “chia sẻ tích cực”: Khởi xướng phong trào #NgàyChiaSẻTốt: mỗi ngày đăng ít nhất một câu chuyện đẹp, một kiến thức bổ ích, một hành động tử tế. Tổ chức cuộc thi “Video 60s truyền cảm hứng” để khuyến khích sáng tạo nội dung tích cực, gắn với các giá trị văn hoá, môi trường, giáo dục.
Sáu là hợp tác liên ngành, đa phương
Phối hợp giữa Nhà nước – doanh nghiệp công nghệ – xã hội dân sự: các bộ, ngành liên quan cùng doanh nghiệp công nghệ (Google, Meta, TikTok) thực hiện “Sáng kiến An toàn – Lành mạnh” trên nền tảng số. Chia sẻ dữ liệu, thuật toán, phương pháp kiểm duyệt nội dung, đồng thời tôn trọng nguyên tắc bảo vệ quyền riêng tư.
Học hỏi kinh nghiệm quốc tế: tham gia diễn đàn, hội thảo quốc tế về an toàn mạng, tin tức giả, xây dựng quy chuẩn chung, đồng thời đóng góp tiếng nói Việt Nam.
Bảy là khuyến khích văn hóa đọc, phát triển tri thức: chương trình phát triển văn hóa đọc quốc gia, xây dựng thư viện số, tặng sách cho học sinh, sinh viên. Khi con người giàu tri thức, họ sẽ biết lựa chọn nguồn tin, không dễ sa ngã vào “thông tin rác”.
Các biểu hiện lệch lạc, lệch chuẩn trong xã hội và trên không gian mạng đang từng bước “bào mòn” giá trị văn hóa – đạo đức, chia rẽ khối đại đoàn kết và làm xấu đi môi trường truyền thông. Nhận diện đúng những biểu hiện đó, phê phán công khai, có lý có tình và kiên quyết khắc phục là nhiệm vụ không của riêng ai mà cần sự chung tay của toàn xã hội. Chỉ khi chung tay giữ gìn chuẩn mực ứng xử, nâng cao văn hóa truyền thông số và xây dựng không gian mạng lành mạnh, chúng ta mới có thể phát huy sức mạnh đoàn kết, giữ vững niềm tin, bảo đảm sự phát triển bền vững của đất nước.
Nguyễn Minh
