Giới thiệu
Thời gian gần đây đã xảy ra các ca tử vong mẹ và con do thuyên tắc ối gây xôn xao dư luận. Không ít ý kiến bàn luận về bệnh cảnh hiếm gặp này. Vậy thuyên tắc ối biết đến từ lúc nào, nguyên nhân tại sao, mức độ nguy hiểm như thế nào, có thể điều trị và dự phòng được hay không?

Lịch sử thuyên tắc ối

 Mặc dù trường hợp thuyên tắc ối đầu tiên được mô tả vào năm 1926, tuy nhiên đi ngược dòng lịch sử trước đó hơn 100 năm, vào 1817 một bác sĩ sản khoa tên Sir Richard Croft  đã bị chỉ trích rộng rãi vì một trường hợp tử vong đột ngột của một thai phụ với một bé trai còn nằm trong bụng mẹ. Thai phụ xấu số này là công chúa Charlotte của xứ Wales. Với sự lên án mạnh mẽ của triều đình và dư luận đã dẫn đến quyết định tử tử của vị bác sĩ Croft. Mãi cho đến những năm 1970, nhiều bằng chứng mạnh mẽ cho thấy công chúa Charlotte chết vì thuyến tắc ối đã làm thay đổi quan điểm cho rằng vị  bác sĩ Croft đã sai sót trong điều trị.
 Thuyên tắc ối là gì?
 

Bình thường dịch ối nằm trong tử cung được bao bọc bởi lớp màng ối, ngăn cách với tuần hoàn của mẹ. Khi màng ngăn cách bị phá vỡ có thể xảy ra tình trạng thuyên tắc ối.

 Thuyên tắc ối là một cấp cứu sản khoa hiếm gặp do dịch ối, những tế bào thai nhi, tóc hoặc các mảnh tổ chức thai khác đi vào vào tuần hoàn mẹ gây ra phản ứng dị ứng. Phản ứng dị ứng này gây ra suy hô hấp và suy tuần hoàn cấp tính cho mẹ.
 

Sinh mổ có tránh được thuyên tắc ối không?

 

Những thành phần bong tróc của thai nhi trong dịch ối có thể vào hệ tĩnh mạch mẹthông qua tĩnh mạch cổ trong cổ tử cung (trong quá trình chuyển dạ hoặc làm thủ thuật, cổ tử cung mở gây rạn nứt và hở các tĩnh mạch nhỏ), vị trí nhau bám (khi nhau bong) hoặc vị trí tổn thương của cơ tử cung (vết cắt qua cơ tử cung trong mổ lấy thai) và gây phản ứng dị ứng trong suốt cuộc chuyển dạ sinh thường, sinh mổ hoặc sinh thủ thuật. Vì thế sinh mổ không tránh được thuyên tắc ối.

 Ai có nguy cơ thuyên tắc ối?
 Tại sao thuyên tắc ối lại xảy ra trên một số ít thai phụ và phần lớn thai phụ lại không bị ảnh hưởng vẫn chưa được hiểu một cách rõ ràng.  Tuy nhiên các chuyên gia cho rằng thuyên tắc ối xảy ra khi có 3 điều kiện sau đây: vỡ màng ối, vỡ tĩnh mạch của tử cung hay cổ tử cung và áp lực buồng tử cung cao hơn áp lực tĩnh mạch mẹ.
 Những yếu tố nguy cơ bao gồm nhau bong, tử cung quá căng, thai chết lưu, chấn thương, dùng oxytocin trong chuyển dạ, đa sản, mẹ lớn tuổi, vỡ ối. Tuy nhiên vẫn có 1 số ít trường hợp thuyên tắc ối xảy ra không kèm những yếu tố kể trên.
 Tất cả chủng tộc, màu da và độ tuổi đều có thể bị. Thuyên tắc ối có thể xảy ra trước, trong và ngay sau khi sinh. Nạo hút thai, truyền dịch ối, hay chấn thương bụng cũng có thể xảy ra.
 

Thuyên tắc ối xảy ra với xuất độ nào? Tiêu chuẩn chẩn đoán là gì?

 Xác định xuất độ chính xác của thuyên tắc ối là khó khăn vì có những dấu hiệu che lấp và cần xác định bởi giải phẫu tử thi. Theo nhiều nghiên cứu khác nhau cho thấy tần suất thuyên tắc ối xảy ra khoảng từ 1/8000 đến 1/80.000 ca sinh.
 

Tiêu chuẩn chẩn đoán:

 -          Hạ huyết áp và ngừng tim đột ngột.
 

-          Hạ oxy huyết cấp, ngưng thở, ngưng hô hấp.

 -          Bệnh lý đông máu xảy ra đột ngột, xét nghiệm cho thấy bằng chứng tiêu thụ nội mạch hoặc tán huyết hoặc xuất huyết lâm sàng trầm trọng
 
-          Xảy ra trong quá trình nong nạo, chuyển dạ, mổ lấy thai hoặc trong vòng 30 phút đầu sau sinh.
 
-          Không có bất kỳ bệnh lý nội khoa như tim mạch, hô hấp, bệnh về máu... nào trước đó.
 

Dấu hiệu nào ghi nhận thuyên tắc ối?

 Thường xảy ra ở giai đoạn cuối của cuộc chuyển dạ, sản phụ đột ngột khó thở, da xanh tái xảy ra trong vòng một vài phút đầu tiên, nhanh chóng theo sau là tụt huyết áp, phù phổi, shock, những biểu hiện thần kinh như lú lẫn, mất ý thức, co giật và hôn mê. Hơn 80% ngưng tim phổi trong vòng những phút đầu tiên, sau đó là rối loạn đông máu, đờ tử cung.

Người ta cũng ghi nhận các sản phụ thuyên tắc ối có một vài đặc điểm như: thai nhi lớn, thai quá ngày, sinh khó trước khi vào choáng, hốt hoảng, lo lắng, than lạnh, khó thở và nôn mửa.

 Giả thuyết cho rằng dịch nước ối và những tế bào thai khi vào tuần hoàn phổi của máu mẹ gây thúc đẩy phản ứng phản vệ, quá trình bệnh lý xảy ra qua 2 giai đoạn:
 Giai đoạn 1: Co thắt động mạch phổi với tăng áp phổi và tăng áp lực thất phải.  Sản phụ khó thở cấp kèm tụt huyết áp. Giảm oxy huyết gây tổn thương hệ mạch máu nuôi cơ tim và mạch máu phổi, ngừng cung cấp máu đến tim và phổi, quá trình này nhanh chóng tiến triển đến suy tim trái và suy hô hấp cấp, ngay sau đó sản phụ rơi vào hôn mê. Trước đây, các nhà khoa học cho rằng tỉ lệ tử vong mẹ ở giai đoạn 1 khoảng 60 – 80%,  tuy nhiên một vài báo cáo gần đây cho thấy tỉ lệ tử vong mẹ ở giai đoạn 1 khoảng 30%.
 

Giai đoạn 2: Mặc dầu nhiều sản phụ không sống sót qua giai đoạn 1, nhưng khoảng 40- 50% người sống sót ở giai đoạn 1 sẽ bước vào giai đoạn 2. Đây là giai đoạn chảy máu và có thể kèm theo rét run nặng, ho, nôn ói và cảm giác khó chịu trong miệng. Do chảy máu quá mức sẽ đưa đến rối loạn đông máu, đờ tử cung, bệnh lý đông máu nội mạch lan tỏa, suy sụp tuần hoàn, và có nguy cơ cao tử vong mẹ. Sự suy sụp tuần hoàn dẫn đến suy thai và tử vong thai nhi nếu không được mổ lấy thai kịp thời.

 Tỉ lệ sống sót của thuyên tắc ối?
 

Tử vong mẹ do nhiều nguyên nhân khác nhau như băng huyết sau sinh, nhiễm trùng hậu sản, sản giật… Riêng thuyên tắc ối chiếm 5 – 10% trong số tử vong mẹ nói chung.

 

Nếu xảy ra thuyên tắc ối, tỉ lệ tử vong mẹ hơn 80%, mặc dầu tỉ lệ sống sót của thai nhi có thể đến 70%. Thống kê cho thấy 50% sản phụ sẽ chết trong giờ đầu khi khởi phát triệu chứng và trong số sống sót sau một giờ thì phần lớn trường hợp để lại di chứng thần kinh nặng nề.

 

Chẩn đoán xác định thuyên tắc ối

 Dựa vào các dấu hiệu lâm sàng đã kể trên (khó thở, tụt huyết áp, da xanh tái, phù phổi,..) và các xét nghiệm cận lâm sàng: đo điện tim, đông máu toàn bộ,… giúp hướng đến chẩn đoán thuyên tắc ối chứ không thể xác định thuyên tắc ối.
 Cho đến nay, việc chẩn đoán xác định thuyên tắc ối là phải giải phẩu tử thi, tìm thấy các thành phần thai nhi như da, lông tóc, chấy gây, phân su... của  dịch ối hiện diện trong tuần hoàn phổi mẹ.
 

Có điều trị được thuyên tắc ối?

 Điều trị hỗ trợ là chính, không có điều trị đặc hiệu.
 

-          Hồi sinh tim phổi.

 -          Điều trị rối loạn đông máu.
 
-          Phẫu thuật lấy thai càng sớm càng tốt.
 

Kết luận

 Bệnh thuyên tắc ối không thể dự báo, không có cách dự phòng và là một cấp cứu sản khoa không điều trị được. Trong khi chuyển dạ cần nhanh chóng ghi nhận các dấu hiệu và triệu chứng, hồi sức tích cực và điều trị hỗ trợ là điều kiện tiên quyết có thể mang lại hy vọng cứu sống mẹ và thai nhi.

TS BS Lê Thị Thu Hà – Bệnh viện Từ Dũ



Tác giả: TS BS Lê Thị Thu Hà – Bệnh viện Từ Dũ